Laktoza to cukier mleczny, konkretnie dwucukier zbudowany z jednej cząsteczki glukozy i jednej cząsteczki galaktozy połączonych ze sobą wiązaniem beta-1,4-glikozydowym. Występuje w mleku ssaków co oznacza, że znajdziemy ją nie tylko w mleku krowim, ale też bardzo popularnym jako zamiennik mleku kozim czy owczym. Ponieważ laktoza nie może być wchłonięta bezpośrednio, w jelicie cienkim wiązanie beta-1,4-glikozydowe rozrywane jest za pomocą enzymu o nazwie laktaza.

Nietolerancja laktozy to rodzaj niealergicznej nadwrażliwości związany z upośledzoną reakcją enzymatyczną skutkującą niedoborem laktazy. Może mieć charakter pierwotny lub wtórny.

Nietolerancja pierwotna, uwarunkowana genetycznie związana jest z brakiem bądź zmniejszeniem aktywności enzymu laktazy produkowanego przez komórki znajdujące się w rąbku szczoteczkowym nabłonka jelita cienkiego. 
Z kolei nietolerancja wtórna z uszkodzeniem śluzówki jelita cienkiego, a co za tym idzie upośledzeniem aktywności enzymatycznej (zmniejszenie w tym przypadku wydzielania laktazy) którego przyczyny mogą być bardzo różne.
Do najczęstszych należą:

• stany zapalne w obrębie jelita cienkiego, także zaostrzenie choroby Leśniowskiego - Crohna,
• infekcje wirusowe, bakteryjne, pasożytnicze,
• celiakia - (generalnie alergia na pokarm powoduje zanik kosmków jelitowych, wówczas uszkodzeniu ulega także rąbek szczoteczkowy na którym są zlokalizowane dwusacharydazy min. laktaza w związku z czym może w mniejszym lub większym stopniu dochodzić do wtórnej nietolerancji laktozy),
• choroba Duhringa (skórna manifestacja nietolerancji glutenu),
• infekcje żołądkowo-jelitowe, np. ostra lub przewlekła biegunka – wywołana przez bakterie (najczęściej Escherichia coli i Salmonella) lub wirusy (zwykle rotawirusy i adenowirusy),
• dość często wtórna nietolerancja laktozy ma miejsce u osób z SIBO, czyli zespołem przerostu bakteryjnego jelita cienkiego. Bywa też, że jest częścią szerszej nietolerancji na cukry fermentujące czyli FODMAP. 

W każdym przypadku sytuacja wymaga indywidualnej analizy po to, aby działać na przyczynę, a nie jedynie na objaw.

Jeżeli przyczyna upośledzenia aktywności enzymatycznej została poprawnie zaadresowana i wyleczona, czas potrzebny do odzyskania aktywności enzymatycznej, czyli ponownej aktywności laktazy wynosi zwykle około 6 tygodni, choć należy podejść do tego czasu bardzo indywidualnie.
Warto również mieć świadomość, że z wiekiem (ciężko tu mówić o określonej granicy, choć najczęściej to piąta i szósta dekada życia), może dochodzić do sukcesywnego zmniejszania się aktywności enzymu laktazy, a tym samym nietolerancji laktozy i jest to proces fizjologiczny.

Objawy nietolerancji laktozy obserwujemy jeśli aktywność laktazy spadnie poniżej 50%. Nie oznacza to jednak, że laktoza nie jest tolerowana zupełnie. Według większości badań klinicznych dawka 10 - 12 g laktozy na porcję jest dawką dość dobrze tolerowaną, choć nie jest to regułą i są osoby które nie tolerują nawet bardzo niskich dawek laktozy.

Ilość laktozy w 100 g wybranych przykładowych produktów:

• mleko krowie 2 %  -  4,7 mg,
• mleko kozie - 4,4 mg,
• mleko owcze - 5,1 mg,
• mleko krowie odtłuszczone w proszku - 51 mg,
• mleko krowie pełnotłuste w proszku - 49 mg,
• mleko zagęszczone (do kawy lub ciast) - 9,4 mg,
• jogurt naturalny - 4,6 mg,
• kefir - 4,1 mg,
• serwatka - 5,7 mg,
• ser feta - 1 mg,
• ser topiony - 1 mg,
• twaróg - 2,9 - 3,2 mg,
• Serek ziarnisty tzw. serek wiejski - 3,3 mg,
• śmietana 12% - 3,9 mg.

Dlaczego po spożyciu czystego mleka krowiego zawierającego 4,7 mg laktozy w 100 gramach u osoby z nietolerancją laktozy objawy wystąpią, natomiast nie wystąpią po spożyciu jogurtu naturalnego (bez dodatku mleka w proszku) który ma zbliżoną zawartość laktozy? 

Jogurt naturalny zawiera bakterie probiotyczne,  głównie L. bulgaricus i S. thermophilus. Brak objawów po spożyciu fermentowanych produktów mlecznych (jogurtu, ale także serów) związany jest z aktywnością laktazy znajdujących się w nim drobnoustrojów. Laktoza rozkładana jest wówczas do cukrów prostych, kwasu mlekowego i innych składników, dzięki czemu nie powoduje dolegliwości.

Ukryta laktoza

Laktozę znajdziemy także w wielu gotowych produktach w których poprawia smak i teksturę, ale i lekach oraz suplementach diety w których stosowana jest głównie jako nośnik substancji czynnej, a także jako substancja słodząca. Są to małe ilości i zwykle nie powodują dolegliwości, jednak przy silnej nietolerancji laktozy należy wziąć to pod uwagę.

Laktoza może być ukryta w:

• lekach,
• suplementach diety,
• pieczywie tostowym,
• pieczywie,
• bułkach,
• ciastach z cukierni,
• słodyczach,
• gotowych sosach, zupach, przyprawach,
• gotowych przetworach mięsnych.

Czy osoby bez nietolerancji laktozy mogą bezpiecznie spożywać nabiał bez laktozy? 

Laktoza to cukier mleczny, konkretnie dwucukier zbudowany z jednej cząsteczki glukozy i jednej cząsteczki galaktozy połączonych ze sobą wiązaniem beta-1,4-glikozydowym. W mleku i nabiale bez laktozy wiązanie beta-1,4-glikozydowe jest już rozerwane. Odbywa się to w procesie enzymatycznej hydrolizy laktozy. Nie mamy więc w składzie dwucukru laktozy, a cząsteczkę glukozy i galaktozy. Takie mleko będzie słodsze niż to "zwykłe" i będzie miało wyższy indeks glikemiczny mimo tej samej wartości energetycznej.
Laktoza zwiększa wchłanianie wapnia oraz dla naszej mikrobioty jelitowej działa jak prebiotyk, jeśli więc mleko czy nabiał z laktozą nie powoduje dolegliwości, szkoda zamieniać go na ten bez laktozy.

A jeśli bardzo lubię nabiał, a nie stać mnie na droższy nabiał bez laktozy?

Nabiał bez laktozy jest bez wątpienia droższy niż klasyczny, i wynika to poniekąd z wyższych kosztów produkcji, ale i panującej obecnie mody na lactose free.
Rozwiązaniem dla osób które z przyczyn finansowych nie mogą pozwolić sobie na zakup tego rodzaju produktów jest przyjmowanie egzogennej laktazy w postaci kapsułek przed każdym posiłkiem zawierającym laktozę.

Objawy i diagnostyka nietolerancji laktozy

Objawy nietolerancji laktozy to:

• wzdęcia,
• bóle brzucha,
• wodnista, "tryskająca" biegunka,
• nudności,
• kolka.

W diagnostyce nietolerancji laktozy najczęściej wykorzystujemy wodorowy test oddechowy polegający na pomiarze stężenia jonów wodorowych w wydychanym powietrzu na czczo, a następnie co 30 minut przez 3 godziny po wypiciu roztworu wodnego zawierającego zwykle 25 g laktozy (maksymalnie 50 g, u dzieci 2 g/kg mc).
Wzrost stężenia jonów wodorowych powyżej 20ppm w wydychanym powietrzu po 90 minutach (u dzieci po 60) w porównaniu z wartością początkową wskazuje na nietolerancję laktozy.
Przed badaniem nie należy przyjmować leków (jeśli leki przyjmowane są przewlekle ich odstawienie należy skonsultować z lekarzem) oraz suplementów diety.  

Przyczyną wyników fałszywie dodatnich i ujemnych mogą być:

• stosowane leki,
• SIBO,
• zaburzenia pracy żołądka,
• palenie papierosów.

Celem diagnostyki wykonuje się także pomiar pH stolca ( laktoza zakwasza kał, więc kwaśny odczyn może wskazywać na nietolerancję laktozy) oraz stosunkowo rzadko test tolerancji laktozy który polega na ocenie wzrostu poziomu glukozy po spożyciu roztworu 100 g laktozy rozpuszczonych w 300 ml wody. Jeżeli po spożyciu laktozy stężenie glukozy nie zwiększa się, a objawy występują, oznacza to nietolerancję laktozy.
Można także wykonać badanie genetyczne, ale określa ono wyłącznie predyspozycję genetyczną do nietolerancji pierwotnej i jest dość drogie.

Nietolerancja laktozy to nie to samo co alergia na białka mleka krowiego

Nietolerancja laktozy (mlecznego cukru) to nie to samo co alergia na białka mleka krowiego. U osób mających alergię na białka mleka krowiego, po spożyciu alergenu uruchamiana jest reakcja immunologiczna. Produkowane są przeciwciała tzw. immunoglobuliny E (IgE). W przypadku nietolerancji laktozy taka reakcja nie zachodzi. Niestrawiona laktoza przechodzi do jelita grubego i tam ulega fermentacji pod wpływem występujących tam bakterii powodując dolegliwości których nasilenie zależne jest od stopnia niedoboru laktazy oraz ilości spożytej laktozy.
Osoby mające alergię na białka mleka krowiego nie mogą spożywać nabiału, także tego bez laktozy. 

Źródła:

• Cielecka K. E., Dereń K. Nadwrażliwość pokarmowa. Alergia Astma Immunologia
• Dąbrowska A. Z., Baranowska M., Batyk I. M., Kujawski M., Hryniawska M., Roszkowska B. Spożycie mlecznych napojów fermentowanych przez osoby z różną tolerancją laktozy
• Rozenberg. S, Body. JJ, Bruyère.O i inn. Effects of Dairy Products Consumption on Health: Benefits and Beliefs--A Commentary from the Belgian Bone Club and the European Society for Clinical and Economic Aspects of Osteoporosis, Osteoarthritis and Musculoskeletal Diseases,
• Yanyong Deng, Benjamin Misselwitz, Ning Dai, Mark Fox, Lactose Intolerance in Adults: Biological Mechanism and Dietary Management
• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK310267/
• JCI Instytut Jakości  - Nietolerancja laktozy